Thành Cổ Loa (Đông Anh, Hà Nội) – kinh đô của nhà nước Âu Lạc, dưới thời An Dương Vương vào khoảng thế kỷ III trước công nguyên. Tương truyền rằng, sau khi thành Cổ Loa thất thủ, Vua An Dương Vương tức giận rút gươm chém đầu Mỵ Châu. Trước khi chết, Mỵ Châu ngửa mặt lên trời mà xin rằng: “Nếu con là kẻ bất trung có lòng phản nước thì khi chết thân xác sẽ hóa thành tro bụi. Nếu tấm lòng con trong sáng, khi chết thân xác sẽ hóa thành ngọc, thành đá trôi về hầu cha”.
Nhiều năm sau, trên vùng bến trù phú có tên “vườn thuyền, ao mắm” bên dòng sông Hoàng Giang tấp nập tàu thuyền bỗng xuất hiện một phiến đá lạ. Trẻ con chăn trâu thấy một tảng đá trôi dạt ngược dòng sông, tựa chiếc thuyền có người chèo lái bèn trèo lên nô đùa. Khi về nhà, chúng trở bệnh khiến dân làng vô cùng hoảng sợ. Các bô lão cho rằng chúng đã phạm phải đá thiêng nên ra bờ sông làm lễ cầu khấn. Làng cử một đám thanh niên lực lưỡng, tắm gội sạch sẽ, khiêng võng đào ra, làm lễ xin được rước tượng đá về thờ.
Khi khiêng về đến đền “Ngự triều Di quy” bỗng nhiên tượng tuột xuống, không thể di chuyển được nữa. Dân làng thấy vậy liền lập Am thờ, ngày đêm hương khói và cho rằng tượng đá là hóa thân của công chúa Mỵ Châu trôi ngược sông về đất Cổ Loa để hầu cha như lời nguyện trước khi nàng chết.
“Sau khi làm lễ thì rước đến đền, tượng đá tự nhảy ra ngoài, từ đó, không tài nào nhấc được lên. Cho rằng Mỵ Châu đã chọn nơi này để ngự, các vị chức sắc trong làng cho xây lên Am Mỵ Châu để thờ bà. Ngôi Am thờ này còn tồn tại đến tận ngày nay”
Am thờ tượng đá công chúa Mỵ Châu không đầu, u tịch nằm dưới gốc đa cổ thụ với 3 gian, gian cuối là phòng “bà” ngự, có cửa khóa, chấn song con tiện bằng gỗ ken đủ để nhìn thấp thoáng hình người to lớn khoác xiêm y màu đỏ. Ngồi trong tư thế uy nghiêm, tỳ tay lên hai đầu gối, trên đầu treo mũ công chúa lơ lửng, có đính ngọc trai buông xuống. Mùi hương tỏa khắp một gian rộng sân Ngự triều di quy, nơi quan văn, võ thuở xưa làm việc.
Trải qua hàng nghìn năm, nhưng câu chuyện về tượng đá công chúa Mỵ Châu không đầu có khả năng tự lớn vẫn còn lưu truyền trong người dân Cổ Loa. Theo truyền thuyết kể lại, tượng đá công chúa Mỵ Châu không đầu nhỏ hơn bây giờ rất nhiều nhưng sau một thời gian, tượng đá đó cứ lớn dần lên. Lúc đầu người dân Cổ Loa rất phấn khởi nghĩ rằng đó là điềm may mắn, họ cho rằng công chúa đã được về hầu bên vua cha đúng với ý nguyện nên ngày một lớn thêm.
Nhưng sau này, họ lại lo lắng khi độ lớn của bức tượng sẽ khiến Am thờ nhỏ bé phải phá bỏ. Khi đó, một vị cụ từ đã làm lễ cầu xin bà thương cảnh dân còn nghèo, bức tượng đá giữ nguyên kích thước từ đó cho đến tận bây giờ.
Về việc tượng đá lớn lên, các nhà khoa học giải thích rằng, loại đá đó tạo ra do vô vàn hạt đá nhỏ được gắn kết với nhau và giữa những sự liên kết đó có một khoảng rỗng. Khi gắp nước mưa hoặc độ ẩm, một số thành phần hóa học trong đá đã tạo ra phản ứng khiến chúng giãn nở. Một số chất có thành phần tương tự như xi măng sẽ tiết ra, tạo sự gắn kết chặt chẽ khiến tảng đá đó tuy bị giãn ra nhưng không hề bị nứt vỡ.
Tượng đá công chúa Mỵ Châu không đầu đang thờ tại Am Mỵ Châu có lẽ cũng có cùng một kết cấu như vậy. Tảng đá đó có lẽ một thời gian bị ngâm trong nước sông, đến khi được đưa lên bờ, sự tác động với không khí kết hợp với lượng nước ngấm trong đó đã khiến tảng đá nở ra. Khi đến một ngưỡng nào đó, sự phản ứng sẽ hết và tảng đá sẽ ngừng “lớn”.
