Nguyên Phi Ỷ Lan và sau này trở thành Thái Hậu Ỷ Lan là một trong những phụ nữ quyền lực nhất trong lịch sử nước ta. Bà có công giúp vua trị quốc còn được gọi là sự tích “Ỷ Lan nhiếp chính”, góp phần mang lại cơm no áo ấm cho người dân, góp phẩn giúp phật giáo phát triển
Năm 1062, vua Lý Thánh Tông khi đó đã lớn tuổi mà chưa có con trai nối nghiệp nên ông thường xuyên đi lễ chùa cầu tự. Một lần, vua đến thăm chùa Dâu ở Kinh Bắc đúng lúc nơi đây đang mở hội. Khi qua làng Thổ Lỗi (nay thuộc Gia Lâm, Hà Nội), biết vua đi nagang qua, ai cũng đua nhau ra chào đón, duy có một người con gái hái Lê Thị Yến Loan, làm nghề hái dâu chăn tằm cứ đứng tựa trong bụi cỏ lan đứng hát. Vua cho gọi, hỏi vì sao không nghênh giá, nàng trả lời:
“Thiếp là con nhà nghèo hèn, quanh năm vất vả, phụng dưỡng cha mẹ, đâu có dám mong được gặp mặt vua”.
Lý Thánh Tông cảm mến, đưa về cung và phog làm Ỷ Lan phu nhân (chữ “ỷ lan” nghĩa là tựa gốc cây lan).
Năm 1066, Ỷ Lan phu nhân có mang và sinh ra hoàng tử Càn Đức. Lý Thánh Tông lập làm hoàng thái tử, phong Ỷ Lan phu nhân làm Thần phi, đổi tên hương Thổ Lỗi thành hương Siêu Loại, đại xá thiên hạ. Năm 1068, Thần phi sinh thêm con trai nữa và được vua phong làm Nguyên phi, địa vị trong hậu cung chỉ sau Dương hoàng hậu. Nguyên phi Ỷ Lan nổi tiếng là phụ nữ tài năng, bà thường xuyên dạy bảo cung nữ, chăm lo hậu cung, đam mê đọc sách để giúp vua trị quốc.
Năm 1069, quân Chiêm Thành do vua Chế Củ thường xuyên đánh phá phía Nam. Vua Lý Thánh Tông thân chinh dẫn quân đánh giặc và giao cho Nguyên phi Ỷ Lan cùng thái sư Lý Đạo Thành trông coi việc nước nên được gọi là sự tích “Ỷ Lan Nhiếp Chính”. Nguyên Phi Ỷ Lan thay vua quán xuyến việc nước, chăm lo đời sống của dân, trừng trị quan lại tham ô, khiến dân được ấm no
Nhờ có Ỷ Lan nhiếp chính, trông coi triều chính, Lý Thánh Tông thắng được quân Chiêm Thành, bắt được vua Chiêm là Chế Củ. Vua Chiếm phải quy phục cắt đất quy hàng,
Năm 1702, Lý Thánh Tông bệnh mất, thái tử Lý Càn kế nghiệp lúc mới 7 tuổi được gọi là vua Lý Nhân Tông , tôn đích mẫu là Dương Hoàng hậu làm Thượng Dương Hoàng thái hậu cùng dự việc triều chính, thái sư Lý Đạo Thành giúp đỡ công việc. Ỷ Lan Nguyên phi được tôn làm Hoàng thái phi đã lập mưu cùng Thái Úy Lý Thường Kiệt khiến Nhân Tông ra chiếu chỉ phế truất Thượng Dương Thái hậu. Sau đó, Thái Hậu Ỷ Lan đã ra lệnh giam Dương Thái hậu cùng 72 cung nhân khác vào lãnh cung và sai chôn theo vua Lý Thánh Tông
Năm 1705, nhà Tống sang đánh nước ta, thái úy Lý Thường Kiệt dẫn quân chống giặc ở sông Như Nguyệt khiến quân Tống phải lui binh
Về sau, khi thái tử lớn lên, Thái Hậu Ỷ Lan giao lại quyền chính. thường xuyên phát tiền ở kho nội phủ để giúp dân, dựng vợ gả chồng, chăm lo đời sống, .. Thái hậu Ỷ Lan còn đề xuất lệnh cấm trộm trâu và giết trâu bừa bãi, góp phần đẩy mạnh đạo phật, xây dựng nhiều chùa chiền
