Trong lịch sử Việt Nam, vua Lý Thánh Tông được xem là một trong các vị minh quân của triều đình nhà Lý nhưng ít ai ngờ lại có thảm án của vợ ông là bà Hoàng Thượng Dương và hơn 70 cung nữ
Về lai lịch của bà Hoàng Thượng Dương, sách chính sử không ghi chép về xuất thân của bà và gia thế của bà thế nào, quê quán ra sao. Sách Ngự chế Việt sử tổng vịnh của vua Tự Đức triều Nguyễn có thấy chép theo sách Đường thư cho biết rằng: Cung Thượng Dương xây cất giữa niên hiệu Thượng Nguyên đời Đường Túc Tông. Vua Đường Cao Tông ở cung ấy, để dự thính triều chính. Do đó, triều nhà Lý lấy chữ Thượng Dương đặt cho tên cung của bà Thái hậu ở. Chính vì ở trong cung cấm có tên gọi như vậy nên người ta thường gọi bà là Hoàng hậu Thượng Dương, hoặc gọi tắt là Dương hoàng hậu.
Theo dã sử và một số nguồn thư tịch dân gian, Hoàng hậu Thượng Dương sinh hạ được hai công chúa là Từ Thục, Từ Huy và một phi tần sinh ra công chúa Thiên Thành; còn những người khác đều không sinh được con nào.
Vì không có con trai nối dõi trong khi tuổi đã cao nên Lý Thánh Tông đã đi cầu tự, sử chép: “Nhà vua 40 tuổi, chưa có con trai, thường đi các đền chùa để cầu tự; ngự giá đến đâu, người xem chật đường. Khi đến làng Thổ Lỗi, có người con gái hái dâu đứng tựa vào khóm cỏ lan, nhà vua lấy làm lạ, cho vời vào cung, lập làm Ỷ Lan phu nhân. Sau này Ỷ Lan có mang, sinh hoàng tử Càn Đức
Về hai người con của Hoàng hậu Thượng Dương, do chịu ảnh hưởng của Phật giáo, khi chớm tuổi trưởng thành, hai công chúa Từ Thục, Từ Huy xin được xuất gia tu hành, Lý Thánh Tông đã cho xây dựng tại làng Đông Phù (nay thuộc xã Đông Mỹ, huyện Thanh Trì, Hà Nội) ngôi chùa Hưng Long tự (còn gọi là chùa Nhót) cho hai con gái. Hai bà còn chia ruộng đất cho dân, dạy dân khai khẩn ruộng đồng, đem giống mới về trồng cấy,… Đến ngày nay vẫn còn tượng thờ 2 bà Từ Thục, Từ Huy tại chùa này
Sau khi vua Lý Thánh Tông băng hà, Thái tử Lý Càn Đức (con của Nguyên phi Ỷ Lan) lên nối ngôi (tức Lý Nhân Tông). Sách Đại Việt sử ký toàn thư viết: “Hoàng thái tử Càn Đức lên ngôi trước linh cữu, đổi niên hiệu là Thái Ninh năm thứ 1. Vua bấy giờ còn nhỏ, tôn mẹ đẻ là Ỷ Lan nguyên phi làm Hoàng thái phi, tôn mẹ đích là Thượng Dương thái hậu họ Dương làm Hoàng thái hậu, buông rèm cùng nghe chính sự, Thái sư Lý Đạo Thành giúp đỡ công việc”
Ỷ Lan làm Hoàng Thái Phi nghĩ mình là mẹ đẻ nên tâu với vua Lý Nhân Tông rằng :
“Mẹ già khó nhọc mới có ngày nay, mà bây giờ phú qúy người khác được hưởng thế thì sẽ để mẹ già vào đâu?”
Vua bèn phong Ỷ Lan làm Linh Nhân Hoàng Thái Hậu, sai đem giam thái hậu Thượng Dương và 76 người thị nữ vào cung Thượng Dương, rồi bức phải chết, chôn theo lăng Thánh Tông gây nên thảm án của Thái Hậu Thượng Dương và 76 cung nữ
Các nghiên cứu lịch sử cho rằng đây là sự tranh chấp quyền lực giữa bà Thượng Dương với sự ủng hộ của Thái sư Lý Đạo Thành với một bên là bà Linh Nhân, được sự hậu thuẫn của Thái úy Lý Thường Kiệt.
Về sau Linh Nhân Hoàng Thái Hậu nhưng được nhiều người biết đến với tên Nguyên Phi Ỷ Lan đã hối hận tội ác của mình nên tích cực làm nhiều việc nhằm sám hỗi lỗi lầm như cầu siêu, xây dựng nhiều chùa tháp…
Thảm án của Bà Hoàng Thượng Dương và 76 cung nữ của vua Lý Thánh Tông, nhà sử học Lê Qúy Đôn nhận xét : “ Ỷ Lan Nguyên phi đã phạm tội ác giết hại vợ đích của chồng”
